پَرَنده یا مُرغ ۱ به جانوران مهرهداری گفته میشود که بدنی پوشیده از پر دارند، خونگرم اند، بال دارند، بر روی دوپا راه میروند و تخم میگذارند. بیشتر پرندگان توانایی پرواز دارند. نزدیک به ۱۰،۰۰۰ گونه پرنده در سراسر جهان وجود دارد. این جانوران پرتنوع ترین نوع مهرهداران چهاراندامیاند و از قطب شمال گرفته تا قطب جنوب میتوان گونهای از پرندگان را پیدا کرد. کوچکترین گونهٔ زنده از پرندهها، مرغ پر زنبوری با پهنای ۵ سانتیمتر (۲ اینچ) و بزرگترین آنها شترمرغ با بزرگی ۲٫۷۵ متر (۹ پا) است. فسیلهای باقی مانده گواه آن است که سرچشمهٔ پرندگان به دایناسورهای ددپا، نزدیک به ۱۶۰ میلیون سال پیش، در دوران ژوراسیک باز میگردد. دیرینشناسان بر این باورند که پرندگان تنها کلاد دایناسورهایند که از انقراض دوران سوم کرتاسه در ۶۵٫۵ میلیون سال پیش، جان سالم به در بردهاند.
قلب پرندگان چهارحفرهای و خم آئورت به سمت راست است. استخوانهای سر به هم جوشخورده و در استخوان پسسری تنها یک (مهره -مفصل) دارند. در این مهرهداران ۹ کیسه هوایی متصل به ششها وجود دارد، استخوانها به جهت کاهش وزن مجوف شدهاند، چشمها بزرگ است و حس بینایی قویترین حس آنها است.
امروزه پرندگان با این ویژگیها شناخته میشوند: منقار و بدنی پوشیده از پر دارند، دندان ندارند، تخمهایی با پوستهٔ سخت میگذارند، سوختوساز بالا، قلب چهارحفرهای، استخوانبندی نیرومند و همزمان سبکی دارند. امروزه تمامی پرندگان زنده دو بال دارند، تنها استثنای این مطلب پرندهای با نام موآ از زلاندنو است که هم اکنون منقرض شده. در پرندگان زائدههای حرکتی پشتی برای راه رفتن، نشستن و یا شناکردن سازگاری یافتهاست و زائدههای حرکتی جلویی به صورت بال تغییر شکل یافته. به این ترتیب بال یک عضو پیشرفته و تکامل یافتهاست که و به بیشتر پرندگان توان پرواز میدهد. سینهپهنان، پنگوئنها و گونههای انگشت شماری از پرندگان توان پرواز ندارند. دستگاه گوارش و دستگاه تنفسی پرندگان بسیار ویژهاست و به خوبی به نیازهای آنها برای پرواز پاسخ میدهد. برخی پرندگان مانند کلاغیان و طوطیسانان در میان باهوش ترین گونههای جانوران جای میگیرند. دیده شده که برخی پرندگان توان ساخت و کاربرد ابزارها را دارند. همچنین بسیاری از گونههایی که زندگی اجتماعی دارند آشکارا دانش خود را در اختیار نسلهای بعد قرار میدهند.
گونههای زیادی از پرندگان سالانه مهاجرتهای طولانی دارند و بسیاری هم بجای مهاجرت طولانی، جابجاییهای کوتاه اما نامرتب دارند. پرندگان موجوداتی اجتماعی اند و با همدیگر از راه نشانهها، صداها، آوازها، شرکت در رفتارهای اجتماعی، شکار، جنگ و مبارزه و یورش دسته جمعی به دیگر درندگان (معمولاً برای حفاظت از خود) با یکدیگر ارتباط برقرار میکنند. بیشتر گونههای پرندگان تک همسری اند. معمولاً این رفتار آنها برای یک فصل تولید مثل است. گاهی هم برای چند سال تک همسر میمانند. اما اینکه برای تمام عمر تک همسر باشند بسیار کم دیده شدهاست. در گونههایی از پرندگان چندزنی (داشتن چند پرندهٔ ماده) و به صورت بسیار کمیاب چندشوهری (داشتن چند پرندهٔ نر) در یک نظام تولید مثل دیده شدهاست. آنها پس از تخمگذاری، تخم را در لانه نگهداری میکنند و بر روی آن میخواند (پدر یا مادر). بسیاری از جوجهها پس از آنکه از تخم بیرون آمدند باید مدت طولانی مورد حمایت و سرپرستی پدر و مادر خود باشند.
این گروه از موجودات از فرمانرو جانوران، شاخه طنابداران، زیرشاخه مهرهداران، رده پرندگان مشتق شده و بعد از پستانداران از تکاملیافتهترین جانوران میباشند.
برخی پرندگان کاربرد اقتصادی مهمی دارند و به عنوان یک غذایی مهم در از راه شکار یا پرورش در مزرعهها بدست میآیند. پرندگان آوازخوان و طوطیسانان بیشتر به عنوان حیوان خانگی کاربرد دارند. کاربرد دیگر پرندگان در تهیهٔ کود مرغی است. پرندگان در فرهنگ، مذهب، شعر و موسیقی انسانها وارد گشتهاند و به زندگی ما پیوند خوردهاند. در نتیجهٔ رفتارهای انسانها از سدهٔ ۱۷ میلادی به این سو ۱۲۰ تا ۱۳۰ گونه از پرندهها منقرض شدهاند و صدها گونه هم پیش از سدهٔ ۱۷ از دست رفته بودند. امروزه با وجود آنکه تلاشهایی در زمینهٔ نگهداری و حمایت از پرندگان صورت گرفته با این حال ۱،۲۰۰ گونه از آنها همچنان رو به انقراض اند.
خستین طبقهبندی علمی جانداران را فرانسیس ویلبی و جان ری در سال ۱۶۷۶ در کتاب Ornithologiae خود انجام دادند. ۲ در سال ۱۷۵۸ کارل لینه این کار را ویرایش کرد تا یک نظام آرایهشناسی از آن بدست آورد، این نظام هم اکنون مورد استفادهاست. ۳ طبقهبندی مورد نظر لینه، ردهٔ فیلوژنتیک پرندگان را در کلاد دایناسورهای ددپا جای میدهد. ۴
تعریف
مرغان (Aves) و گروه خواهرش، کلاد تمساحسانان، شامل تنها اعضای باقیمانده از کلاد شاهخزندگان میشوند. در دهه ۱۹۹۰، پرندگان اغلب از دیدگاه تبارزایشی معرف همهٔ بازماندگان نزدیکترین نیای پرندههای امروزین و کهنبال (Archaeopteryx lithographica) شمرده میشد. با این حال تعریفی قدیمیتر از ژاک گوتیه طرفداران زیادی – از جمله بسیاری از دانشمندان هوادار سامانه فیلوکد – در سده ۲۱ میلادی یافت. گوتیه مرغان را تنها شامل گروههای نوین پرندهها، گروه تاجی، دانست. چنین چیزی به معنای کنار گذاشتن بیشتر گروههای شناخته شده از سنگوارهها، و قرار دادن آنها در کلاد Avialae بود. ۵ یکی از دایل او برای انجام چنین کاری دوری از ابهامات مربوط به جایگذاری کهنبال در رابطه با جانورانی بود که پیشتر و به صورت سنتی، دایناسورهای ددپا به شمار میرفتند.
گوتیه چهار روشی را که میتوان با آنها «مرغان» را تعریف کرد مشخص ساخت. این روشها در عین حال میتوانند با هم در تناقض بیفتند. او برای حل مشکل، پیشنهاد داد که عبارت مرغان تنها برای گروه تاجی به کار گرفته شود (شماره ۴ در پایین). او دیگر نامها را برای گروههای باقیمانده برگزید:
مرغان میتوانند به شاهخزندگان پیشرفته دارای پر (همان Avifiloplumaها) گفته شوند.
مرغان آنهایی هستند که میتوانند پرواز کنند. (همان Avialaeها)
مرغان همهٔ خزندگانی هستند که بیشتر به پرندهها نزدیکند تا تمساحها. (همان پرندهگردنان)
مرغان میتوانند واپسین نیای مشترک همهٔ پرندههای کنونی و بازماندگان آن باشند. (همان نومرغان)
بر پایه تعریف چهارم، کهنبال یک Avialae به شمار میرود و نه عضوی از مرغان. پیشنهادهای گوتیه از سوی بسیاری دانشمندان در رشتههای دیرینشناسی و فرگشت پرندگان مورد قبول واقع شدند، ولی تعاریف دقیق برای واژگان به کار برده شده در نوشتههای علمی که به این گروه از جانوران اشاره دارند همه یکی نیستند. بسیاری از پژوهشگران Avialae را نیز با عنوان «پرنده» در جلوی نامشان خطاب قرار میدهند، اگرچه این کلاد برای دربرگرفتن محتوای سنگوارهای سنتی مرغان پیشنهاد شده است. ۶
بیشتر پژوهشگران Avialae را کلادی شاخهبنیان تعریف میکنند، اگرچه تعریفها با هم تفاوت دارند. بعضی نیز تعریفی چون «همهٔ ددپایانی که نزدیکتر به پرندهها هستند تا دینونیکوس» را ارائه دادهاند. ۷ ۸ Avialae همچنین گاه به صورت کلادی ناریختبنیان تعریف میشود. گوتیه خود در سال ۲۰۰۱ بازتعریفی ارائه داد که بر پایه آن Avialae شامل همهٔ دایناسورهایی میشود که دارای بالهای پرداری بودند که برای پرواز جهشی از آنها بهره میگرفتند، و همهٔ دیگر بازماندگانشان.
